Blog

Yetişkinlerde bağımlılık; yalnızca bir maddeye (alkol, opioid, nikotin, kannabis, stimülanlar) ya da davranışa (oyun, kumar, internet, pornografi, alışveriş) yönelik tekrarlayan ve kontrol dışı kullanım değil, aynı zamanda öğrenilmiş bir düzenleme stratejisidir. Kişi çoğu zaman acı verici duyguları, yalnızlığı, travma izlerini, kimlik boşluklarını ya da kronik stresi yönetmek için kısa vadede güçlü fakat uzun vadede yıkıcı bir yönteme—maddeye ya da davranışa—başvurur. Bu yüzden etkili tedavi, “bıraktırma”yı tek hedef yapmayan; duygu düzenleme, anlam, bağ ve işlevboyutlarını aynı anda inşa eden bütüncül bir psikoterapötik çerçeve gerektirir.

Bu makale, yetişkinlerde bağımlılık tedavisinde kanıta dayalı psikoterapi yöntemlerini; motivasyonel görüşme (MI), bilişsel davranışçı terapi (BDT), davranışsal çift terapisi (BCT), koşullu pekiştirme (Contingency Management/CM), toplumsal güçlendirme yaklaşımı (CRA), diyalektik davranış terapisi–madde kullanımı modülü (DBT-S), kabul ve adanmışlık terapisi (ACT), mindfulness temelli yaklaşımlar (MBRP/MBI), travma bilgili terapiler, 12-adım kolaylaştırma, akran destek ve grup çalışmaları, dijital terapötikler, ölçüme dayalı bakımve relaps önleme mimarisi ile birlikte ele alır. Ayrıca, çift tanı (eşzamanlı depresyon, anksiyete, bipolar, OKB, travma), zarar azaltma ve farmakoterapi entegrasyonu (özellikle opioid ve alkol kullanım bozukluklarında) konularını psikoterapötik planın ayrılmaz parçaları olarak işler. Her bölümde vaka örnekleri, oturum içi araçlar ve uygulanabilir protokoller sunulur.

1) Formülasyon 2.0: “Neden?”den “Ne İşe Yarıyor?”a

Etkin tedavi, madde/ davranış türünü saymakla başlamaz; işlevi anlamakla başlar. Soru: “Bu kullanım hangi duygudankaçırıyor, hangi gereksinimi karşılıyor, hangi anda tetikleniyor?”

• Biyoloji: Genetik yatkınlık, dopaminerjik hassasiyet, uyku–ağrı–enerji döngüsü.

• Psikoloji: Duygu düzenleme açıkları, öğrenilmiş çaresizlik, utanç/kusurluluk şemaları.

• Sosyal: Yalnızlık, işsizlik, travmatik ilişkiler, akran baskısı, erişilebilirlik.
  Harita: Tetikleyici → Duygu/beden duyumu → Otomatik düşünce → Dürtü → Kullanım → Kısa ödül → Uzun bedel. Aynı harita alternatif düzenleme (nefes, topraklama, destek çağrısı, kısa yürüyüş, mikro görev) ile yeniden çizilir.

2) Motivasyonel Görüşme (MI): Ambivalansı Dönüştüren Dil

Bağımlılık tedavisinde en temel engel ikircikliliktir: “Değişmek istiyorum ama bırakırsam hayat zevksiz olacak.” MI yargısız, meraklı ve ortaklık temelli bir çerçevedir.

• Öz: OARS (Open questions–Açık uçlu sorular; Affirmations–Güçlü yanları pekiştirme; Reflective listening–Yansıtma; Summaries–Özet).

• Hedef: “Değişim konuşması”nı artırmak (istek, neden, beceri, plan, bağlılık).

• Oturum adımları: (1) Amaçları keşfet, (2) Fark yarat (mevcut–istenen), (3) Engelleri adlandır, (4) Mikro adım sözleşmesi.
  Vaka: Alkol kullanım bozukluğu olan 38 yaş erkek; “çocuklarımla hafta sonu aktif olmak” değeri üzerinden, bir ay içinde hafta içi alkolünü üç gece → iki geceye, sonra tek geceye düşürme planına kendisi karar verir.

3) BDT—Tetikleyici, Dürtü ve Davranış Zincirini Yeniden Yazmak

BDT, tetikleyici–düşünce–duygu–davranış zincirinde iki alanı hedefler: (1) bilişsel yeniden yapılandırma ile “hak ettim, onsuz yapamam, sosyal olmak için şart” gibi inançları test etmek; (2) davranışsal deneyler ve beceri eğitimi ile alternatif düzenlemeleri yerleştirmek.

• Arayüz: “Yüksek riskli durumlar” listesi (yalnız akşamlar, maaş günleri, tartışma sonrası, uyku yoksunluğu).

• Araçlar: İstek (urge) dalgası grafiği, geciktirme (10–20 dakika kuralı), ters tepki (tersine davranış), iç/dış tetikleyici haritaları.

• Protokol: 12 seans—tetikleyici haritası → beceri paketi (nefes, problem çözme, dikkat kaydırma) → davranışsal aktivasyon → sosyal beceri ve “hayır deme” → relaps önleme.

4) Davranışsal Çift Terapisi (BCT) ve Aile Programları (CRAFT)

Eş/partner ilişkisi, nüks riskinde belirleyicidir. BCT, alkol/kannabis vb. için güçlü kanıt sunar; yakın ilişkide ödül–iletişim–sınır mimarisi kurar. CRAFT (Community Reinforcement and Family Training), madde kullanan yakınını tedaviye çekmekte zorlanan aileler için yapılandırılmış bir eğitimdir.

• İçerik: Ben-dili, şiddetsiz iletişim, tetikleyici anlarda “zamanlama”, sağlıklı davranışı pekiştirme, krizde güvenlik planı.

• Kazanım: Partner desteği artar; ev içi çatışma ve nüks tetikleri azalır; tedaviye katılım yükselir.

5) Koşullu Pekiştirme (Contingency Management, CM): Davranışı Ekonomiyle Eşlemek

CM, kısa vadeli güçlü ödülü tedavinin tarafına çeker: idrar testinde temiz sonuç, grup katılımı, ödev tamamlama gibi hedeflere anında küçük ödüller (jeton–çekiliş–hediye kartı).

• Neden işler? Bağımlılık, kısa ödül kıymetini abartır; CM bu önyargıyı tedavi amaçlı kullanır.

• Plan: 12 hafta; hedef ve kural şeffaftır; ödül gecikmez; artan oranlı pekiştirme; relaps durumunda ceza değil, sıfırlama ve yeniden başlama.

• Etki: Özellikle stimülan kullanım bozukluklarında güçlü etki; diğer yöntemlerle birlikte daha kalıcı sonuç verir.

6) Toplumsal Güçlendirme Yaklaşımı (Community Reinforcement Approach, CRA)

CRA, madde dışı yaşantıların ödül değerini güçlendirir: iş, hobi, sosyal bağ, spor, gönüllülük.

• Modüller: İş/istihdam koçluğu (IPS modeliyle entegrasyon), sosyal beceri eğitimi, çift/family modülü, davranışsal aktivasyon, “gün planı” tasarımı.

• Ölçüm: Keyif/ustalık puanları, haftalık temiz gün sayısı, işe devam, ilişki kalitesi.

7) DBT-S (Madde Kullanımı Modülü): Duygu Kaslarıyla Nüksün Üzerine Gitmek

Diyalektik Davranış Terapisi, yüksek duygusal dalgalanma ve dürtüsellik zemininde etkili; özellikle eşlik eden borderline örüntülerde nüksü azaltır.

• Dört beceri: Farkındalık, distres toleransı (krizde zarar azaltıcı stratejiler), duygu düzenleme, kişilerarası etkililik.

• “Gölge stratejiler”: Maddeye erişim planını bozma, tetikleyici kontaklarını azaltma, “kriz seti” (buz, soğuk su, sakız, acı biber—duyusal reset).

• Yapı: Bireysel terapi + beceri grubu + telefon koçluğu + ekip istişaresi.

8) ACT (Kabul ve Adanmışlık Terapisi): Ağrıyla Savaşmadan Yaşama Dönmek

ACT, “önce ağrıyı bitir, sonra yaşa” koşulunu tersine çevirir. Düşünce/duygularla mücadele yerine ilişkiyi değiştirmeyiöğretir; değerlerle adanmış eylemi önceler.

• Araçlar: Bilişsel ayrışma (“Zihnim şimdi kullanmayı hak ettiğimi söylüyor”), duyguya yer açma, değer haritası (ebeveynlik, emek, yaratıcılık, topluluk), adım sözleşmesi (en küçük uygulanabilir eylem).

• Uygulama: Urge geldiğinde 90 saniyelik dalga sürme + değer cümlesi + 2 dakikalık “yedek davranış” (telefon etmek, su içmek, koridorda yürümek).

9) Mindfulness-Temelli Nüks Önleme (MBRP) ve MBI’lar

Mindfulness; otomatik pilotu kırar, tetikleyici–dürtü–eylem arasına tepki aralığı yerleştirir. MBRP, tetikleyici anlarda bedensel demirleme (nefes, ayak tabanı basıncı), RAIN protokolü (Farket–İzin ver–İncele–Besle), dürtü sörfü ve şefkatli öz-konuşma ile nüks riskini düşürür.

• Kısa rutin: Günde 3×3 dk (nefes–etiket–genişlet).

• Güvenlik: Travma/psikoz öyküsünde pencereli uygulama, topraklama önceliği.

• Transfer: Yüksek riskli ortamlarda (maaş günü, sosyal etkinlik) 60–90 saniyelik mikro pratikler.

10) 12-Adım Kolaylaştırma ve Akran Destek Modelleri

Terapi, akran topluluklarıyla birleştiğinde sürdürülebilirlik artar. 12-adım, akşam grupları ve akran sponsorluğu; aidiyetve hesap verilebilirlik sağlar.

• Klinik köprü: Terapist, “araç kutunu genişlet” perspektifiyle nötr ve destekleyici durur; “ya hep ya hiç” yerine zarar azaltma ve bireyselleştirme vurgulanır.

• Alternatif/ek: SMART Recovery, Refuge Recovery gibi seküler programlar.

11) Travma Bilgili Terapi: Emniyet, Stabilizasyon, İşleme

Bağımlılık öykülerinde travma ve bağlanma yaraları sıktır. Travma bilgili yaklaşım üç aşamalıdır:

• Emniyet ve stabilizasyon: Topraklama, öz-yatıştırma, uyku/ritim, kriz planı.

• İşleme: EMDR/imagery rescripting—tetikleyici pencere içinde ve yeterince yavaş.

• Bütünleşme: Anlam inşası, ilişkisel onarım, değer eylemleri.
  Kural: Stabilizasyon oturmadan derin işlemeye geçilmez.

12) Zararı Azaltma (Harm Reduction): Gerçekçilik ve Merhamet

Hedef tamamen bırakma olabilir; ama güvenlik asla ikinci planda değildir.

• İlkeler: Aşırı dozdan korunma (eğitim, nalokson), güvenli kullanım bilgisi, bulaş riski azaltma, aşamalı hedefler (miktar/sıklık/ortam).

• Dil: Yargısız, güçlendirici; “kontrolsüz” yerine “regülasyon arayan zihin”.

• Etki: İçsel motivasyonu söndürmeden kapıyı açık tutar, tedaviye katılımı artırır.

13) Çift Tanı (Komorbiditeler): Entegre Etmezsen, Kaybedersin

Depresyon, anksiyete, bipolar bozukluk, OKB, kişilik örüntüleri, TSSB ve ADHD sıklıkla eşlik eder.

• İlke: Aynı ekip içinde entegre müdahale; “önce şunu sonra bunu” yerine paralel plan (ör. DBT-S + antidepresan/duygu durum dengeleyici koordinasyonu).

• Örnek: Bipolar + alkol; sosyal ritim (IPSRT) + farmakoterapi + aile modülü; “mani alışverişi” için 48 saatlik bekleme kuralı.

14) Grup Terapileri: Sosyal Öğrenmenin Hızlandırıcısı

Grup, modelleme ve karşılıklı hesap verilebilirlik sağlar.

• Akış: Check-in → 10 dk beceri (urge sörfü, “hayır deme”, problem çözme) → rol oyunu → ev ödevi → kapanış niyeti.

• Kurallar: Gizlilik, tetikleyici içerik uyarısı, dürüstlük, destek–yargısızlık.

15) Koşullu Pekiştirme + BDT/ACT Hibrit Programı: 12 Haftalık Plan

1–2. Değerlendirme & MI: Hedefler, ambivalans, tetik haritası
3. BDT-1: Tetik günlüğü, bilişsel çarpıtmalar
4. BDT-2: Davranışsal deneyler, yüksek riskli durum planı
5. CM başlat: Temiz örnek/katılım ödülleri
6. ACT-1: Değer haritası, ayrışma
7. ACT-2: Adanmış mikro eylem, “yedek davranış”
8. MBRP-1: Nefes–beden, dürtü sörfü
9. İlişki Modülü: Partner/ailenin dahil olması
10. Sosyal–İşlev Modülü: Aktivasyon, hobi/iş/IPS köprüsü
11. Relaps Önleme: Erken uyarı listesi, 72 saat planı
12. Değerlendirme & Bakım: Booster, akran grup entegrasyonu

16) Ölçüme Dayalı Bakım (MBC) ve Geri Bildirimle Bilgilendirilmiş Terapi (FIT)

Her görüşmede kısa ölçekler (istek şiddeti, temiz gün sayısı, anksiyete/depresyon kısa formları), uyku–enerji–ağrıçizelgesi, ittifak ve fayda geribildirimi. Trend grafikleri ve kırmızı bayrak eşikleri (temiz günlerde art arda düşüş, uyku < 5 saat) hızlı ayara izin verir.

17) Dijital Terapötikler, EMA/EMI ve Telebakım

• EMA: Gün içinde kısa check-in (istek düzeyi, duygu, yer).

• EMI: O anda 2–3 dakikalık müdahale (nefes, topraklama, değer cümlesi).

• Tele: Erişimi artırır; mahremiyet, veri minimizasyonu, acil protokol şart.

• Uygulama: “Craving saati” öncesi otomatik hatırlatıcı; dijital akran odaları.

18) İstihdam ve Gün Yapısı: Boşluk Nüksü Çağırır

Boş zaman, nüks için gübre gibidir. Haftalık gün planı; sabit uyku–yemek–hareket saatleri, ustalık ve haz faaliyetleri, iş/öğrenim ve gönüllülük. IPS modeliyle iş koçluğu; işyerinde makul düzenlemeler (düşük uyarıcı ortam, esnek saat, net görev).

19) Kriz ve 72 Saatlik Koruma Kapsülü

Nüks işaretleri belirdiğinde yazılı bir plan devreye girer:

• Beden: Uyku hedefi, su/öğün, kafein/alkol sınırı.

• Zihin: 3×3 nefes, 90 sn dalga, “düşünce ≠ gerçek” kartı.

• Davranış: 10 dk yürüyüş, tek mini görev, tetikleyici ortamdan uzaklaşma.

• Sosyal: 2 güvenli kişi ve saatleri, akran grup, acil hat.
  Kural: Krizde pazarlık edilmez; protokol uygulanır, sonra analiz edilir.

20) Vaka A—Alkol ve Sosyal Tetikler: MI + BDT + CM

Profil: 42 yaş, hafta içi “bir–iki kadeh” → kontrolden çıkma; sabah yorgunluk.
Plan: MI ile değer (ebeveynlik–performans) netleşir; BDT ile “hak ettim” inancı test edilir; bar sonrası ev yolunda durdurma noktaları; CM ile temiz günlere ödül; eş ile BCT oturumu.
Sonuç: 12 haftada hafta içi içme sıklığı belirgin düşer; sabah enerjisi ve işlev artar.

21) Vaka B—Opioid Kullanımı ve Travma: Entegre Yaklaşım

Profil: 35 yaş, kronik ağrı + travma öyküsü; düzensiz kullanım.
Plan: Zararı azaltma ve farmakoterapi koordinasyonu; travma bilgili stabilizasyon; MBRP ve ACT ile dürtü–değer köprüsü; CRA ile işlev aktivasyonu.
Sonuç: Aşırı doz riskinde düşme; sosyal işlevde artış; tedaviye bağlılık.

22) Vaka C—Stimülan Kullanımı ve Dürtüsellik: DBT-S + CM

Profil: 28 yaş, yüksek dalgalanma ve dürtüsel kullanım.
Plan: DBT beceri grubu (distres–farkındalık–ilişki); CM ile düzenli ödül; partnerle iletişim ritüelleri; dijital EMI hatırlatıcıları.
Sonuç: Nüks aralıkları uzar; kriz şiddeti düşer; işte kalıcılık artar.

23) Vaka D—Davranışsal Bağımlılık (Kumar/Oyun): BDT + ACT + Finansal Sınırlar

Profil: 33 yaş, çevrim içi bahis; borçlanma ve ilişki çatışması.
Plan: Tetikleyici engelleri (site blokları, para erişim kısıtları), BDT ile bilişsel çarpıtmalar (yanılsama kontrolü, kayıpları telafi), ACT ile değer uyumu; yasal/bütçe danışmanlığı.
Sonuç: Oyun süresi azalır; bütçe ve ilişki onarımı başlar.

24) Kültürel Duyarlılık ve Dil: Utançtan Şefkate

Türkiye bağlamında aile onayı, “ayıplanma”, misafirperverlik ve topluluk değerleri belirgindir.

• Dil çevirisi: “Güçlüysen bırakırsın” yerine “Güç = zor duyguyla kalıp değere göre hareket etmek.”

• Aile köprüsü: “Yardım çağırma”nın güç olduğu erkeklik normlarına karşı şefkatli ve işlevsel dil.

• İnanç/etik referanslar: Suçluluk–affedicilik temalarını sorumluluk ve onarımla dengelemek.

25) Etik ve Güvenlik: Onam, Gizlilik, En Az Kısıtlayıcı Yol

Bilgilendirilmiş onam, veri gizliliği, kriz ve kendine zarar riskinde net protokol; zorlayıcı tedbirler son çare. Madde kullanımının kriminalize edilmesi yerine sağlık temelli yaklaşım; damgalamayı azaltan politika savunuculuğu.

26) Bakım Sürekliliği: Booster, Akran Mentorluğu ve Topluluk

Tedavi, 12 hafta sonra bitmez. Booster (ayda bir), akran mentoru, topluluk etkinlikleri (yürüyüş grupları, gönüllülük), tele-check-in ve ölçüm panosu sürdürülebilirliği sağlar. Başarı, “hiç nüksetmemek” değil; erken fark edip çabuk onarmaktır.

---

Sonuç: Bağımlılığın Yerine Yaşanabilir Bir Hayat Koymak

Yetişkinlerde bağımlılık tedavisi, “kullanmayı bırak” komutundan ibaret olamaz. Kalıcı iyileşme; ambivalansı dönüştüren MI, alışkanlık devrelerini yeniden yazan BDT, duygu kaslarını güçlendiren DBT, ağrıyla savaşmadan yaşamı genişleten ACT, otomatikliği kıran mindfulness, ödülü tedavi tarafına çeken CM, yaşama alternatif ödül inşa eden CRA, ilişkiyi iyileştiren BCT/CRAFT, travma bilgisini ve zarar azaltmayı ciddiye alan etik bir çerçeveyle mümkün olur.

Başarı, yalnız temiz gün sayılarıyla ölçülmez; uyku–işlev–ilişki–anlam göstergeleriyle izlenir. Ölçüme dayalı bakımve booster oturumları, sapmaları erken yakalayıp planı ayarlar. Akran ve topluluk desteği, yalnızlığı ve utancı parçalar; istihdam ve gün yapısı boşluğu doldurur.

Nihai hedef; madde/ davranışla savaşsız bir yoksunluk değil, değerlerle uyumlu, bağlı, üretken ve merhametli bir yaşamdır. Bağımlılık bir sinyaldi: acı, yalnızlık, anlam arayışı… Psikoterapi, bu sinyali susturmak yerine duymayı, anlamayı ve dönüştürmeyi öğretir. Kişi, dalga geldiğinde sörf yapmayı öğrenir; düştüğünde hızlı onarır; her gün mikro adımlarla hayatını büyütür. Bu yolculukta “kusursuzluk” değil; istikrar, esneklik ve cesaret kazanır. Ve bir sabah, maddeye/ekrana değil, kendi değerlerine yaslanarak uyanır.

Zihinsel ve duygusal sağlığınız bizim için önemlidir. Hoya Terapi ve Danışmanlık olarak, hayatınızı iyileştirmek, içsel dengeyi bulmanızı sağlamak ve ruh sağlığınızı desteklemek için buradayız. Sizlere geniş bir yelpazedeki terapi çeşitleri ve uzman psikologlarımızla en iyi hizmeti sunmayı hedefliyoruz. Birinci sınıf terapi hizmetleri sunan Hoya Terapi ve Danışmanlık, zengin bir bilgi kaynağıdır. Sitemizde farklı terapi yöntemleri hakkında kapsamlı bilgilere erişebilirsiniz. Kendinizi daha iyi tanımak, zorluklarla başa çıkmak, stresi azaltmak ve yaşam kalitenizi artırmak için terapi seçeneklerimizi keşfedebilirsiniz. Kognitif davranış terapisi, psikanaliz, aile terapisi, sanat terapisi ve daha birçok alanda uzmanlaşmış terapistlerimizle çalışarak kendinizi daha iyi hissedebilir ve potansiyelinizi keşfedebilirsiniz.

Psikologlarımız arasında deneyimli ve özverili uzmanlar bulunmaktadır. Profesyonel eğitimleri ve alanlarında birikimleri sayesinde, size en uygun olan terapi sürecini belirlemekte yardımcı olacaklardır. Sitemizde her bir psikologun detaylı profillerini bulabilir, uzmanlık alanlarına, deneyimlerine ve tedavi yaklaşımlarına göz atabilirsiniz. Bu sayede, sizin için en uygun terapi sağlayıcısını seçmek konusunda bilinçli bir karar verebilirsiniz. Ayrıca, Hoya Terapi ve Danışmanlık’ta psikolojiyle ilgili makaleler, rehberler ve bilgilendirici içerikler de bulunmaktadır. Ruh sağlığına dair güncel konuları ele alan yazılarımızı takip ederek, kendinizi ve sevdiklerinizi daha iyi anlayabilir, sağlıklı bir yaşam tarzı oluşturmanıza yardımcı olacak ipuçları edinebilirsiniz.

Bir adım atın ve hayatınızı daha mutlu, dengeli ve anlamlı hale getirmek için bize katılın. Hoya Terapi ve Danışmanlık olarak, sizin için buradayız. Zihinsel ve duygusal sağlığınızı önemsiyoruz ve sizi desteklemek için elimizden geleni yapacağımızdan emin olabilirsiniz.