Blog

Kriz, bireyin mevcut baş etme becerilerini aşan bir yaşantı ile karşılaşıp zamanın sıkıştığı, belirsizliğin keskinleştiği ve tehdit algısının artarak işlevselliği bozduğu sınırlı süreli bir durumdur. Bu, her zaman “büyük felaketler” anlamına gelmez; ani ayrılık, iş kaybı, kötü haber, panik atak, intihar düşüncesinin yükselişi, travmatik bir olaya tanıklık ya da ebeveyn–çocuk çatışmasının patlaması da kriz yaratabilir. Kriz müdahale terapisi; stabilizasyon, güvenlik, duygu düzenleme, bilişsel/netleştirme, kaynak mobilizasyonu ve kısa vadeli eylem planı adımlarını hızlı, yapılandırılmış ve insancıl biçimde bir araya getirir. Hedef yalnızca “krizi söndürmek” değil; bireyin ajanlığını (etki–seçim gücü) yeniden devreye sokmak, değerlerle uyumlu mikro adımları mümkün kılmak ve nüks riskini azaltmaktır.

Bu makalede sahada en çok kullanılan modelleri (ör. SAFER-R, Roberts’ın 7 Aşaması, ABC modeli, Psikolojik İlk Yardım/PFA), intihar–kendine zarar ve şiddet risk değerlendirmesini, stabilizasyon tekniklerini (topraklama, nefes, duyusal düzenleme), bilişsel ve davranışsal araçları, tele-kriz ve çoklu afet bağlamlarını, etik ve hukuki boyutları, Türkiye bağlamındaki kültürel hususları, vaka örneklerini ve 72 saatlik koruma kapsüllerini ayrıntılandıracağız. Amaç, krizi yalnız bir “yangın” değil, yeniden örgütlenme fırsatı olarak görebilen, kanıta duyarlı ve uygulanabilir bir çerçeve sunmaktır.

1) Krizi Tanımlamak: Tehdit, Kaynak, Zaman

Kriz formülü: (Algılanan Tehdit) > (Mevcut Kaynaklar) × (Zaman). Tehdit; kayıp, belirsizlik, utanç, yalnızlık ve fiziksel/psikolojik tehlikeden beslenir. Kaynaklar; içsel (duygu düzenleme, problem çözme, değerler) ve dışsal (sosyal destek, finansal–hukuki imkânlar, sağlık hizmetleri). Zaman; algısal olarak daraldıkça panik artar. İlk görev, tehdidi düşürmek ve kaynakları hızlı mobilize etmek; yani denklemin iki yanına eşzamanlı müdahaledir.

2) Triage: Kimin, Ne Kadar, Nasıl Hızlı Yardıma İhtiyacı Var?

Krizde önceliklendirme esastır.

• Kırmızı bayraklar: Aktif intihar planı/araç erişimi, ağır intoksikasyon, akut psikoz/manik ajitasyon, aile içi şiddet riski, çocuğa/başkasına yönelik tehdit, ciddi tıbbi belirti (göğüs ağrısı, nefes darlığı).

• Sarı alan: Yoğun panik, disosiyatif dağılma, işlev kaybına yol açan akut stres.

• Yeşil alan: Yüksek stres ama güvenlik içinde; yönlendirilmiş öz-bakım ve kısa takip ile idare edilebilir.
  Triage; yerinde müdahale mi, birlikte sevk mi, acil mi sorusuna dakikalar içinde yanıt verir.

3) Güvenlik ve Risk Değerlendirmesi: Hayatta Kalma Önceliği

İntihar/Kendine zarar: Düşünce (sıklık, yoğunluk, dayanılmazlık), niyet, plan, araç–erişilebilirlik, geçmiş girişimler, koruyucu faktörler (aile–inanç–sorumluluk–gelecek planı). Sözleşme değil plan: “Güvenlik sözleşmesi” yerine yazılı güvenlik planı (tetikleyici anlar, içsel stratejiler, kişiler–yerler, acil numaralar).
Şiddet riski: Kızgınlık + maddenin etkisi + araç erişimi + kurban özgüllüğü.
Çocuk/yaşlı/engelli güvenliği: Öncelik ve gerektiğinde bildirim yükümlülüğü.
Karar ağacı: Evde güvenli değilse → eşlikli sevk; güvenli ise → sık takip + yazılı plan + destek.

4) Model Seçimi: SAFER-R, 7 Aşama, ABC ve PFA

• SAFER-R: Stabilize et → Psikolojik ihti̇yaçları belirle → Gerçekliği anımsat → Sorunları çözmeye yönlendir → İzle ve sevk et (Follow-up) → (R)eferral.

• Roberts’ın 7 Aşaması: Kriz durumu değerlendirmesi → Hızlı ilişki/ittifak → Duygu düzenleme → Alternatifler/baş etme seçenekleri → Eylem planı → Taahhüt → Takip.

• ABC Modeli: A-İttifak (yakınlık ve güven), B-Sorunun betimlenmesi, C-Baş etme seçeneklerinin yapılandırılması.

• PFA (Psikolojik İlk Yardım): Güvenlik, sakinleştirme, bilgi, pratik yardım, bağlantı, öz-etkinlik ve umut.
  Klinik pratikte bu modeller hibrit kullanılır; bağlama göre ağırlık verilir.

5) Stabilizasyon: Bedenin Fren Sistemini Aktif Etmek

Topraklama: 5-4-3-2-1 duyusal tarama, ayak–yer teması, soğuk/sıcak dokunuş.
Nefes: Uzatılmış veriş (ör. 4-6), kutu nefes (4-4-4-4), 90 saniyelik “dalga sürme”.
Vücut: Mikro germe, omuz–çene gevşetme, duyu seti (sakız, mentol, buz).
Dil: Kısa, net, emir vermeyen yönergeler: “Beraber 3 nefes. Burnundan al, yavaşça ver.”
Stabilizasyon olmadan bilişsel çalışmaya girişmek kontr-etkili olabilir.

6) Duygu Etiketleme ve Adlandırma: “İsmi Olan Duygu Taşınır”

Nörolojik olarak, duyguyu adlandırmak limbik aktiviteyi düşürebilir.

• Hızlı etiketler: “Korku + sıkışma + yalnızlık.”

• Pencere: Danışan tolerans aralığında mı? Değilse, geri stabilizasyon.

• Normalizasyon: “Bu koşullarda böyle hissetmek anlaşılır.”

7) Bilişsel Netleştirme: Felaket Anlatısından Yönetilebilir Adımlara

Krizde zihinsel sis ve felaketleştirme baskındır.

• Gerçeklik kontrolü: Doğrulanabilir veriler (kim, nerede, ne zaman, ne oldu?).

• Mikro hedef: “Bu akşam için tek hedef nedir?”

• Düşünce-olay ayrımı: “Zihnim ‘bittik’ diyor; olay: ‘işten ayrıldım’.”

• Karar çerçevesi: 24 saatlik erteleme (alış/satış, ilişki koparma gibi büyük kararları dondurma).

8) Davranışsal Mikro Adımlar: Esneklik Kasını Hemen Çalıştırmak

• 10 Dakika Kuralı: Banyo, yürüyüş, kısa toplama.

• İşlevsel aktivasyon: İki mini görev—biri haz (rahatlatıcı), biri ustalık (kontrol duygusu).

• Uykuyu koru: Yatak–ekran ayrımı, sabit saat, kafein–nikotin sınırı.
  Davranış, duygu ve düşünceyi eşzamanlı regüle eder.

9) Sosyal ve Pratik Kaynak Mobilizasyonu: Yalnızlık Krizin Yakıtıdır

Destek haritası: 2 güvenli kişi + 1 profesyonel + 1 pratik kaynak (ulaşım, çocuk bakımı, hukuk/finans danışmanlığı).
Mesaj şablonları: “Şu an zorlanıyorum. Bu akşam 10 dk konuşabilir miyiz?”
Aile/arkadaş eğitimi: “Onarma” ve “mola” ritüeli; “dinle–yargılama–özetle–onayla”.

10) Özgül Protokoller: Panik, Yas, Ayrılık, Travma Tetiklemesi

• Panik atağı: Interoseptif açıklama + yavaş nefes + “geçişi” izleme; kaçınmayı değil, kalmayı pekiştir.

• Akut yas: “Doğru hissetme zorunluluğu yok.” Ritüel önerileri (dua, mektup, anı köşesi).

• Ayrılık/boşanma: Hukuki–pratik adımlar listesi; çocuklarla haberleşme dili.

• Travma tetiklemesi: Pencere–topraklama–şimdi/burada çapalaması; ayrıntıya zorla girme yok.

11) İntihar Riskinde Güvenlik Planı 2.0

Plan; kişiselleştirilmiş ve görünür olur.

1. Uyarı işaretleri (düşünce, beden, durum).

2. İçsel stratejiler (nefes, duş, yürüyüş, müzik).

3. Sosyal temasa geçilecek 2 kişi (isim–numara–uygun saat).

4. Güvenli mekânlar (kütüphane, kafeterya, aile).

5. Profesyonel destek (terapist, hattı, acil).

6. Ortam güvenliği (ilaç/alet erişimini azaltma).
   Kriz notu: “Geçer” vaat edilmez; birlikte kalınır ve adım atılır.

12) Aile ve Yakınlarla Çalışma: “Döngüye Karşı Biz”

Yakınlar, krizi ya söndürür ya da körükler.

• Eğitim: Ne yapmalı/ ne yapmamalı listesi.

• Dili standardize etmek: “Zorlandığını görüyorum; yanındayım; birlikte nefes alalım.”

• Sınır: Aşırı sorgulama/öfkeyi sınırla; tetikleyici konuşmaları randevulu yap.

13) Çocuk ve Ergen Krizleri: Oyun, Ritim, Bakımveren Köprüsü

• Araçlar: Çizim, oyun, duyusal kutu, rutin panosu.

• Ebeveyn koçluğu: Modelleme, kısa talimat, “seçenekli sakinleştirme” (3 nefes mi, 2 dk mola mı?).

• Okulla işbirliği: Rehberlik–öğretmen; güvenli yetişkin haritası.

14) Yaşlı ve Kırılgan Gruplar: Yalnızlık, Kayıp ve Tıbbi Eşlik

• Kontrol listesi: İlaç, hidrasyon, beslenme, duyusal yoksunluk (işitme/görme).

• Destek: Komşuluk/aile ağı; belediye–sosyal hizmet köprüsü.

• Dil: Yavaş, net, tekrar eden açıklamalar.

15) Afet, Toplumsal Travma ve Kitle Olayları: PFA + Koordinasyon

• PFA ilkeleri sahada birincildir: güvenlik, sakinleştirme, pratik yardım, bilgi.

• Koordinasyon: Sağlık–AFAD–belediye–STK; rol dağılımı.

• Debriefing uyarısı: Zorunlu tek oturum travma deşarjı önerilmez; gönüllü, kısa, bilgilendirici temas tercih edilir.

16) Tele-Kriz ve Dijital Araçlar: Ekranda Yakınlık

• Güvenlik: Konum doğrulama, acil numara, mahremiyet.

• Sinyal kaybı protokolü: Süre, tekrar arama, acil irtibat.

• Dijital EMI: Bildirimle 90 sn nefes, 10 dk yürüyüş, “değer cümlesi”.

17) Hukuk ve Etik: Gizlilik, Onam, Bildirim

• Bilgilendirilmiş onam krizde kısa ve anlaşılır sunulur.

• Gizlilik sınırları: Kendine/başkasına ciddi zarar riski, çocuk/yaşlı/engelli istismarı.

• Kayıt: Olay, risk, müdahale, karar ve sevk belgelenir; şeffaf ve saygılı dil.

18) Kültürel Duyarlılık: Türkiye Bağlamı

• Dil: “Güç = bastırmak” yerine “Güç = zor duygu ile kalıp değerine göre hareket.”

• Aile ve dinî/etik referanslar: Merhamet–adalet–emanet kavramlarıyla umudu besle.

• Toplum kaynakları: Aile hekimliği, belediye danışma, muhtarlık, dernek–vakıf köprüleri.

19) Ölçme–Değerlendirme ve İzlem: Gördüğünü Yönet

• Kısa ölçekler: Sıkıntı termometresi (0–10), duygu yoğunluğu, panik 0–10, intihar risk taraması.

• Davranış göstergeleri: Uyku saatleri, adım, sosyal temas, iş/okul devamı.

• İttifak/fayda: Oturum sonrası 2 soruluk mikro değerlendirme.

• Kırmızı bayrak eşikleri: Uyku <5 saat, artan madde/nikotin, araç/plan erişimi, konuşma hızında artış, izolasyon.

20) 72 Saatlik Koruma Kapsülü—Krizin Ömrünü Kısaltmak

• Beden: Sabit uyku penceresi; su/öğün; kafein–nikotin–alkol sınırı.

• Zihin: 3×3 nefes; 90 sn dalga; “düşünce = olay” kartı.

• Davranış: Günlük 10 dk yürüyüş; tek mini görev; ekran freni akşam.

• Sosyal: 2 güvenli kişi ve saatleri; akran/uzman teması.

• Güvenlik: Ortam düzenlemesi (ilaç/alet erişimi); acil numaralar görünür.
  Krizde pazarlık edilmez; kapsül uygulanır, sonra debrief ile ayar yapılır.

21) 3–6 Oturumluk Kriz Protokolü (Hibrit SAFER-R + PFA)

1. Oturum 1—Stabilizasyon & Risk: Triage, güvenlik planı, nefes/topraklama, destek haritası, mikro hedef.

2. Oturum 2—Netleştirme & Eylem: Olay haritası, bilişsel netleştirme, pratik adımlar, rol oyunu (haber verme/iş–aile).

3. Oturum 3—Beceri & Ritim: Uyku–yemek–hareket; panik/duygu yönetimi; yazılı kapsül.

4. Oturum 4—Sosyal Köprü & Kaynak: Aile oturumu, kurum köprüleri (hukuk, finans, sağlık).

5. Oturum 5—Relaps Önleme: Erken uyarı listesi; tetik saatleri için EMI ayarı.

6. Oturum 6—Değerlendirme & Transfer: Trend, güçler, bakım planı, gerektiğinde yönlendirme.

22) Vaka A—Panik ve İşten Ayrılık: “Sis”ten Görüşe

Profil: 34 yaş, işten çıkarılma sonrası panik ve nefessizlik.
Müdahale: Oturum 1 nefes/topraklama; Oturum 2’de pratik adımlar listesi (özgeçmiş, referans, randevu); 72 saat kapsülü.
Sonuç: Panik sıklığı düşer; somut adımlar, kontrol duygusunu artırır.

23) Vaka B—Ayrılık ve İntihar Düşüncesi: Güvenlik ve Köprü

Profil: 27 yaş, ayrılık sonrası “yaşamak istemiyorum” düşüncesi; plan yok.
Müdahale: Yazılı güvenlik planı; araç erişimini azaltma; iki güvenli kişi; aileye sınırlı bilgi; günlük check-in.
Sonuç: Düşünce şiddeti azalır; sosyal temas artar; takipte depresyon protokolüne geçilir.

24) Vaka C—Ergen Krizi: Okulda Patlama

Profil: 15 yaş, öfke patlaması ve kaçış; evde yüksek EE.
Müdahale: Ebeveyn koçluğu; “mola” ve “onarma” ritüelleri; okul rehberliği ile köprü; duyusal kutu.
Sonuç: Olay sıklığı azalır; ev içi gerilim düşer.

25) Vaka D—Afet Sonrası Akut Stres: PFA Saha Uygulaması

Profil: Topluca tahliye edilen mahalle, uyku ve güvenlik kaygısı.
Müdahale: PFA çadırı; pratik yardım (yemek–barınma–bilgi); uyku–nefes–ritim eğitimi; çocuklar için oyun alanı.
Sonuç: Kaos azalır; toplulukta kontrol duygusu artar.

26) Mesleki Dayanıklılık: İkincil Travma ve Tükenmişlikten Korunma

Kriz çalışanları için mikro debrief, ekip süpervizyonu, sınır–nöbet planı, 3×3 nefes ve destek kültürü şarttır. “Önce kendi maskeni tak.” prensibi, hizmetin sürekliliğini korur.

27) Sık Hatalar ve Çözümleri

• Hızlı nasihatçilik: Önce stabilizasyon ve duygu doğrulama.

• Sonsuz keşif: Krizde kısa ve işlevsel bir harita yeter.

• Sözleşmeyle yetinmek: Yazılı güvenlik planı + görünür destek.

• Aşırı derinleşme: Pencere dışında travma detayına girme yoğunlaştırır.

• Takipsizlik: En az bir follow-up; kriz öğrenmeye dönüşsün.

---

Sonuç: Kriz, Kopuştan Köprüye—Kısa Sürede Esneklik İnşa Etmek

Kriz; hayat çizgisindeki beklenmedik bir kırılmadır. Psikolojik yardım, bu kırılmayı köprüye çevirebilir: Önce güvenlikve stabilizasyon, sonra netlik ve mikro eylem, peşi sıra sosyal–pratik kaynakların devreye girmesi ve yazılı plan ile süreç, “panik ve felç”ten “dayanma ve seçim”e taşınır. SAFER-R, 7 Aşama, ABC ve PFA gibi modeller farklı bağlamlarda ortak ilkeleri paylaşır: saygı, hız, yapı, merhamet ve ajanlık. Bu ilkelerle yürütülen kriz müdahalesi, yalnızca o anı kurtarmaz; kişiye erken uyarı algısı, duygu düzenleme kası ve değer odaklı eylem refleksi kazandırır.

Türkiye bağlamında aile ve topluluk ağları; belediye, aile hekimliği ve sivil toplum köprüleri; inanç ve etik referanslar, “yalnız değilim” duygusunu çoğaltır. Etik ve hukuki çerçeve, güvenin sigortasıdır. Kriz çalışanının dayanıklılığı ise hizmetin yakıtıdır. Son tahlilde, kriz geçici, yapılandırılmış yardımın öğrettiği ritim kalıcıdır. Kişi ve topluluk, her dalgada biraz daha hızlı toparlanmayı, biraz daha anlamlı seçim yapmayı öğrenir. Krizi yönetmek, geleceği yeniden örgütlemektir—kısa bir anda, uzun bir yolun yönünü değiştirir.

Zihinsel ve duygusal sağlığınız bizim için önemlidir. Hoya Terapi ve Danışmanlık olarak, hayatınızı iyileştirmek, içsel dengeyi bulmanızı sağlamak ve ruh sağlığınızı desteklemek için buradayız. Sizlere geniş bir yelpazedeki terapi çeşitleri ve uzman psikologlarımızla en iyi hizmeti sunmayı hedefliyoruz. Birinci sınıf terapi hizmetleri sunan Hoya Terapi ve Danışmanlık, zengin bir bilgi kaynağıdır. Sitemizde farklı terapi yöntemleri hakkında kapsamlı bilgilere erişebilirsiniz. Kendinizi daha iyi tanımak, zorluklarla başa çıkmak, stresi azaltmak ve yaşam kalitenizi artırmak için terapi seçeneklerimizi keşfedebilirsiniz. Kognitif davranış terapisi, psikanaliz, aile terapisi, sanat terapisi ve daha birçok alanda uzmanlaşmış terapistlerimizle çalışarak kendinizi daha iyi hissedebilir ve potansiyelinizi keşfedebilirsiniz.

Psikologlarımız arasında deneyimli ve özverili uzmanlar bulunmaktadır. Profesyonel eğitimleri ve alanlarında birikimleri sayesinde, size en uygun olan terapi sürecini belirlemekte yardımcı olacaklardır. Sitemizde her bir psikologun detaylı profillerini bulabilir, uzmanlık alanlarına, deneyimlerine ve tedavi yaklaşımlarına göz atabilirsiniz. Bu sayede, sizin için en uygun terapi sağlayıcısını seçmek konusunda bilinçli bir karar verebilirsiniz. Ayrıca, Hoya Terapi ve Danışmanlık’ta psikolojiyle ilgili makaleler, rehberler ve bilgilendirici içerikler de bulunmaktadır. Ruh sağlığına dair güncel konuları ele alan yazılarımızı takip ederek, kendinizi ve sevdiklerinizi daha iyi anlayabilir, sağlıklı bir yaşam tarzı oluşturmanıza yardımcı olacak ipuçları edinebilirsiniz.

Bir adım atın ve hayatınızı daha mutlu, dengeli ve anlamlı hale getirmek için bize katılın. Hoya Terapi ve Danışmanlık olarak, sizin için buradayız. Zihinsel ve duygusal sağlığınızı önemsiyoruz ve sizi desteklemek için elimizden geleni yapacağımızdan emin olabilirsiniz.